In 1972 verscheen bij Uitgeverij Het Spectrum de Nederlandse vertaling van “Het Rapport van de Club van Rome; de grenzen aan de groei” van Dennis Meadows en anderen. Het sloeg in Nederland en ook elders in als een bom. Nu, 50 jaar later, schreef Jaap Tielbeke daarover “We waren gewaarschuwd; over een profetisch milieurapport en wat we er (niet) mee deden”.
Voor wie in 1972 al van de “Club van Rome” onder de indruk was is het boek van Tielbeke een mooie opfrisser met veel “backstage” informatie over de onderzoekers van destijds en de ontvangst van het rapport door de Nederlandse politiek, een eerbetoon aan Donella Meadows en (op de laatste bladzijden) een hunkering naar systeemingrepen om de huidige klimaatcrisis te beteugelen. Voor wie later pas kwam kijken is het boek een vlot leesbare introductie in de problematiek van de “grenzen aan de groei”, mogelijk een eye opener op het gebied van systeemdenken en een stimulans om daadwerkelijk tot ingrijpende veranderingen te komen.
In 1972 veroorzaakt de lancering van het rapport van de Club-van-Rome een enorme “hype”, vooral in Nederland, maar zeker ook elders. Het had hier grote impact op de leiding van PvdA, D’66 en PPR en werkte door in het concept regeerakkoord van deze “progressieve drie”: Keerpunt 1972.
Twintig jaar later, 1992, bracht een deel van het oorspronkelijke team een vervolg uit, “Beyond the limits”. De belangstelling daarvoor was veel minder groot dan in 1972, terwijl de gesignaleerde problemen intussen alleen maar groter waren geworden. Met name mede-onderzoeker en -auteur Donella Meadows leverde een sterke bijdrage en een pleidooi voor meer mensgerichtheid en minder groei.
Ook in 2002 kwam er nog een update, voor Donella postuum. En nu, 2022, met een toegenomen bewustzijn over en een hogere urgentie van de klimaatproblemen, hopelijk een nieuw keerpunt. Tielbeke benadrukt in zijn boek op het laatst de levenslange inzet van met name Donella Meadows om de boodschap van de boeken uit te dragen en voor te leven. Het gaat er uiteindelijk om de juiste hefbomen voor systeemverandering te vinden en aan te pakken.
Het boek van Tielbeke focust op de globale inhoud van het Club-van-Rome rapport en wat daar al dan niet mee gedaan is. Als zodanig is zijn boek zonder meer een aanrader. Toch blijft er ook nog wel wat te wensen over: hoe zat het ook weer met de onderzoeksmethode van “system dynamics” en wat vinden we daar nú van? hoe ging dat destijds met die magische computer en hoe zou je dat nu kunnen doen? wat bracht het rapport in de wetenschappelijke wereld te weeg? en buiten Nederland? Nog genoeg stof voor een vervolg!
Niet alleen de interdisciplinaire benadering, de tijdhorizon van 200 jaar (1900-2100), het globale karakter en de uitkomsten waren innovatief. Dat was zeker ook de methode van systeemdenken, wiskundige modelbouw en computersimulatie, door Jay Forrester eerder al “system dynamics” genoemd. Die methode wist Dennis Meadows toe te passen als een gemeenschappelijke taal waarmee zijn team van deskundigen met geheel verschillende achtergronden kon komen tot een gedeelde en geformaliseerde beschrijving van voor hen relevante processen en hun onderlinge samenhang in vijf sectoren.
Ook goed om te benadrukken is dat de impact van het rapport, veel verder reikte dan alleen de Nederlandse politiek. Journalist Willem Oltmans had bijvoorbeeld gesprekken met 125 vooraanstaande figuren wereldwijd over de grenzen aan de groei. Ze verschenen gebundeld in twee kloeke delen (Bruna, 1973-1974).
Verder ontstonden aan allerlei universiteiten en instituten onderzoeksgroepen gericht op dezelfde problematiek en/of de “system dynamics” methode, al dan niet uitgebreid met interactie en spelsimulatie, ofwel gaming/simulation en “policy exercises”. Dat gebeurde onder meer in Eindhoven (Globale Dynamica), Nijmegen (Sociale Systemen), Leiden (Toekomstkunde), Maastricht (medische simulatie in praktijkonderwijs), en later Delft (Techniek, Bestuur, Management), bij RIVM en TNO, bij de toekomstverkenners van Shell en Philips en bij het destijds unieke en enige Oost-West instituut, het IIASA bij Wenen, het International Institute for Applied Systems Analysis.
Ook de Club van Rome (de oorspronkelijke opdrachtgever) lanceerde weer nieuwe onderzoeken. Mesarovic en Pestel ontwikkelden een veel uitgebreider model met normen en waarden, besluitvorming en fysieke / causale processen maar konden met hun publicatie “De mensheid op een Kruispunt” niet zo veel interesse genereren. De Argentijn Herrera van de Fundación Bariloche ontwikkelde een model voor Latijns-Amerika gebaseerd op welzijn, rechtvaardigheid en burgerparticipatie. De Argentijnse junta van destijds moest daar niets van hebben. Eén van de onderzoekers is opgepakt en spoorloos verdwenen. De anderen hebben toen de organisatie ontbonden. Rond dezelfde tijd implementeerde Stafford Beer in het Chili van President Salvador Allende een systeem voor de besturing van de economie gebaseerd op principes uit de “system dynamics” en cybernetica. Bij de coup van Pinochet (1973) is dat allemaal vernietigd.
Er ontstonden professionele organisaties zoals de System Dynamics Society, de Systeemgroep Nederland, de International Simulation and Gaming Association en Saganet, de Nederlandse evenknie. In de jaren 90 kwam vanuit de VS het bedrijfskundige concept van de lerende organisatie in zwang (Peter Senge). Het ging daarbij om vijf disciplines waarbij de vijfde en belangrijkste het “systeemdenken” was.
Opvallend is dat zowel Dennis als Donella Meadows op een later moment in hun loopbaan beiden kozen voor educatie. Vooral het kunnen overdragen van de principes uit het systeemdenken zagen zij als noodzakelijk voor de verandercapaciteit van “Planeet Aarde” en daarmee als hun missie. Uit het onderschatten van exponentiële processen (Corona-pandemie, herovering Afghanistan), en de werking van feedback-loops (jojo-beleid Covid) b;ijkt dat dat nog steeds hard nodig is.
Destijds hadden de onderzoekers een mainframe computer met ponskaarten met “Dynamo-statements” als invoer en kettingformulieren uit een regeldrukker als uitvoer (vandaar dat de grafieken uit lettertjes bestaan). Nu kun je de software zo downloaden als Python-programma en eventueel draaien in een telefoon-app. Dat kan tot veel meer educatief en exploratief gebruik leiden.
Jaap Tielbeke; We waren gewaarschuwd; over een profetisch milieurapport en wat we er (niet) mee deden; Das Mag Uitgevers, Amsterdam, 2022; 155 blz, EUR 17,50. Dennis Meadows en anderen; Rapport van de Club van Rome; Grenzen aan de Groei; Aula 500; Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1972; NLG 2,50
Sofos Consultancy 